Podczas posiedzenia rządu 30 listopada przyjęto dokument „Główne problemy, cele i kierunki programu wspierania rozwoju budownictwa mieszkaniowego do 2020 r.” Zdaniem rządu społeczne budownictwo na wynajem to najbardziej efektywny instrument dochodzenia do własnego mieszkania przeciętnie zarabiających Polaków i na nim należy się opierać w najbliższych latach.
W dokumencie określono podstawowe zasady polityki wsparcia budownictwa mieszkaniowego do 2020 r. Zidentyfikowano obszary wymagające interwencji państwa, wyodrębniono segmenty rynku mieszkaniowego oraz omówiono kwestie dotyczące regulacji cyklu inwestycyjno-budowlanego, ze szczególnym uwzględnieniem racjonalizacji procesu planowania przestrzennego.
Główne problemy mieszkaniowe
Problemy mieszkaniowe w Polsce mają swój specyficzny wymiar i są w większości nieporównywalne lub słabo porównywalne z sytuacją mieszkaniową w krajach europejskich. Najważniejszym problemem pozostaje wciąż brak mieszkań. W latach 2003-2009 przybyło w Polsce ok. 950 tys. mieszkań, a jednocześnie – według danych GUS – w tym samym okresie zwiększyła się liczba gospodarstw domowych o ok. 1 100 tys. Oznacza to, że aktualnie statystyczny deficyt mieszkaniowy wynosi ok. 1 850 tys. mieszkań. Uwzględniając tzw. szarą strefę, dotyczącą najmu oraz budynki faktycznie zasiedlone, lecz formalnie nie zgłoszone do użytkowania, deficyt ten wynosi ok. 1,4 – 1,5 mln mieszkań.
W Polsce problemy mieszkaniowe wiążą się przede wszystkim z niedostateczną dostępnością mieszkań, rozumianą jako możliwość zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych przez gospodarstwa domowe. Niskie dochody społeczeństwa (w dużych miastach za przeciętne wynagrodzenie można kupić jedynie ok. 0,5-0,6 m2 mieszkania) oraz wysokie koszty budowy/ceny nowych mieszkań powodują, że niewielka część społeczeństwa może nabyć mieszkania na warunkach rynkowych. Istotną kwestią, odziedziczoną po okresie sprzed transformacji ustrojowej, jest niezadowalający standard zamieszkania oraz niski stan techniczny zasobów mieszkaniowych, szczególnie charakterystyczny dla zasobów komunalnych i prywatnych czynszowych.
Na przestrzeni ostatnich lat państwo prowadziło działania obejmujące m.in.: prywatyzację mieszkań znajdujących się w zasobach: komunalnych, zakładów pracy i spółdzielni mieszkaniowych. Zdecentralizowano kompetencje w zakresie mieszkalnictwa przenosząc te zagadnienia na poziom samorządów gminnych.
Podstawową formą wspierania mieszkalnictwa, szczególnie w początkowym okresie transformacji ustrojowej, były instrumenty podatkowe (ulgi i zwolnienia), m.in. duża ulga budowlana w PIT, ulga w PIT z tytułu wydatków na zakup gruntów pod budowę budynku mieszkalnego, ulga w PIT za czynszowe budownictwo wielorodzinne, ulga odsetkowa. Uzupełnieniem była ulga z tytułu wydatków na remont i modernizację budynku lub lokalu mieszkalnego. Wszystko to powodowało dość wysokie wydatki z budżetu państwa, np. w latach 2001-2005 było to ok. 4,4 mld zł.
Od 2006 r. państwo całkowicie wycofało się z ulg mieszkaniowych w PIT, zachowując jednocześnie preferencyjną dla mieszkalnictwa stawkę podatku VAT. Obniżona 7 proc. stawka podatku utrzymana była również po wejściu Polski do Unii Europejskiej.
Począwszy od 2008 r. programy rządowe, wspierające gospodarstwa domowe w zaspokajaniu własnych potrzeb mieszkaniowych, dotyczyły wszystkich segmentów rynku mieszkaniowego – budownictwa socjalnego, mieszkań społecznych czynszowych, pomocy gminom w rozwoju infrastruktury towarzyszącej budownictwu mieszkaniowemu oraz przedsięwzięć termomodernizacyjnych.
Budownictwo na wynajem – TBS, SGM
Do rozwiązania istniejących na rynku mieszkaniowym trudności w dostępie do własnych mieszkań ludzi mniej zamożnych może przyczynić się społeczne budownictwo na wynajem. Zdaniem rządu jest to najbardziej efektywny instrument dochodzenia do własnego mieszkania przeciętnie zarabiających Polaków. Przygotowywany jest projekt ustawy, w którym określony ma być system realizacji budownictwa mieszkaniowego pod wynajem, z docelowym przeniesieniem własności na najemcę (formuła SGM – społeczne grupy mieszkaniowe). Adresatami tej formy budownictwa będą osoby i rodziny posiadające dochody uniemożliwiające zaciągnięcie kredytu komercyjnego oraz osoby młode, zamierzające w przyszłości założyć rodzinę.
Zakłada się ponadto wprowadzenie istotnych zmian dotyczących zasad ustalania czynszów w zasobach mieszkaniowych TBS oraz wprowadzenie niektórych zmian w odniesieniu do łączenia, podziału, rozwiązania i ogłoszenia upadłości Towarzystw Budownictwa Społecznego. Zmiany te będą służyć zwiększeniu bezpieczeństwa i ochronie najemców.
Mieszkania komunalne
W dokumencie określono kierunki zmian zasad regulujących rynek wynajmu mieszkań. Jednym z postulatów jest zmiana definicji mieszkaniowego zasobu gminy i publicznego zasobu mieszkaniowego. Chodzi o zawężenie zasobu wyłącznie do lokali, w stosunku do których gmina posiada prawo własności oraz do tych, które pozostają w jej posiadaniu samoistnym. Gminy i inne jednostki samorządu terytorialnego powinny mieć możliwość zawierania umów najmu lokali na czas określony. Będzie wprowadzona również zasada, że czynsz w publicznym zasobie mieszkaniowym powinien pokrywać co najmniej koszty utrzymania nieruchomości.
Społeczne budownictwo własnościowe
W tym segmencie budownictwa zakłada się docelowe wygaszanie funkcjonującego od 2006 r. programu „Rodzina na swoim”, na rzecz realizacji budownictwa w formule SGM. Wnioski o kredyt przewidziany w tym programie będą mogły być składane tylko do końca 2012 r.
Budownictwo socjalne
W ciągu najbliższych dziesięciu lat należy wzmocnić działania na rzecz budownictwa socjalnego. Chodzi o tworzenie lokali socjalnych, noclegowni, domów dla bezdomnych (budowa, rozbudowa, przebudowa lub adaptacja istniejących już budynków, zakup lokali lub budynków mieszkalnych). W 2009 r. w Polsce istniało 205 noclegowni, a skorzystało z nich ok. 16,6 tys. bezdomnych.
Ocenia się, że wsparcie finansowe tych przedsięwzięć będzie pochodzić z Funduszu Dopłat (30-50 proc. kosztów). Proponuje się rozszerzyć możliwość ubiegania się o pomoc o innych inwestorów budownictwa socjalnego niż tylko gminy. Jeśli chodzi o tworzenie noclegowni i domów dla bezdomnych lub zwiększanie powierzchni użytkowej obiektów już istniejących to wsparcie z Funduszu Dopłat ma pochodzić z puli odrębnej niż ta, przeznaczona na lokale socjalne i mieszkania chronione. Odbiorcami pomocy będą gminy, związki międzygminne, organizacje pożytku publicznego.
Mieszkania chronione
Należy kontynuować działania wspierające tworzenie mieszkań chronionych. Jest to forma pomocy społecznej adresowana do osób, które mogą prowadzić w tych miejscach, pod opieką specjalistów, samodzielne życie. Mieszkania chronione mogą zastępować pobyt w placówce zapewniającej całodobową opiekę. Chodzi o osoby w trudnej sytuacji, niepełnosprawne, w podeszłym wieku, chore.
Dodatki mieszkaniowe
Istotne zmiany mają objąć system dodatków mieszkaniowych. Przewiduje się, że odbiorcami tej formy pomocy będą wyłącznie lokatorzy, a nie jak obecnie właściciele domów i mieszkań, członkowie spółdzielni oraz osoby niebędące członkami spółdzielni, ale posiadające spółdzielcze prawo własnościowe do lokalu mieszkalnego.
Odwrócona hipoteka
Jednym z rozwiązań, adresowanym do gospodarstw domowych osób w starszym wieku, jest tzw. odwrócona hipoteka. Zainteresowani tą formą pomocy w zamian za przepisanie swojego mieszkania na rzecz banku (osoby muszą posiadać prawo własności albo wieczystego użytkowania bądź spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu) będą otrzymywać od banku (w ratach lub jednorazowo) określoną kwotę. Po śmierci właściciela jego spadkobiercy będą mieli możliwość spłaty zaciągniętego kredytu i zachowają prawo do lokalu. Jeśli z tej możliwości nie skorzystają, nieruchomość przejmie bank.
Pomoc państwa
Państwo nadal będzie wspierać przedsięwzięcia związane z remontami i termomodernizacją budynków. Pomoc obejmuje udzielenie premii, czyli spłatę części kredytu wykorzystanego na przedsięwzięcia modernizacyjne z Funduszu Remontów i Termomodernizacji, który jest obsługiwany przez Bank Gospodarstwa Krajowego.
Z pomocy tej korzystają i będą korzystać właściciele i zarządcy budynków, lokalnej sieci ciepłowniczej, osoby fizyczne, wspólnoty mieszkaniowe, spółdzielnie mieszkaniowe, TBS-y. W przypadku właścicieli budynków mieszkalnych objętych w przeszłości czynszem regulowanym, wsparcie dotyczy możliwości uzyskania refinansowania kosztów remontu (w części lub w całości) jedynie na podstawie faktur.
Utrzymana ma być 8 proc. stawka podatku VAT w mieszkalnictwie, w ramach budownictwa społecznego. Stawka ta dotyczy budowy, remontów, dostawy (sprzedaży), modernizacji i termomodernizacji oraz przebudowy budynków. Obejmuje ona obiekty o powierzchni do 150 m2 dla lokali mieszkalnych oraz do 300 m2 dla budynków mieszkalnych jednorodzinnych.
Jednocześnie przewiduje się w okresie najbliższych kilku lat wprowadzenie nowych form wsparcia gmin, np. w postaci bezpośredniej pomocy pokrywającej część kosztów inwestycji związanych z przygotowaniem gruntów pod budownictwa mieszkaniowe.
Zaproponowanym formom pomocy państwa w sektorze mieszkalnictwa będą towarzyszyć korekty obowiązujących przepisów oraz nowe rozwiązania prawne. Niezbędne jest też przygotowanie bardziej racjonalnych rozwiązań w polityce przestrzennej powiązanej z polityką regionalną, kierunkami rozbudowy miejskiej, komunikacyjnej i społecznej. Powinny być również uelastycznione zasady najmu w mieszkaniowym zasobie gmin i zasobach towarzystw budownictwa społecznego, zracjonalizowana polityka czynszowa oraz zasady wypłacania dodatków mieszkaniowych.
Do wygaszenia
Planuje się wygaszenie do końca 2013 r. systemu zwrotu osobom fizycznym części wydatków jako instrumentu nie tylko kosztownego dla budżetu państwa, ale nieprecyzyjnego z punktu widzenia celów polityki mieszkaniowej. Powstałe w ten sposób oszczędności mogą zostać przeznaczone na finansowanie budownictwa dla osób niezamożnych.
Będzie kontynuowany proces wygaszania zobowiązań państwa dotyczących pomocy w spłacie spółdzielczych kredytów mieszkaniowych „starego portfela” (zaciąganych przez spółdzielnie do 31 maja 1992 r.). Będzie się to odbywać przez przyspieszenie procesu refundacji bankom wypłaconych premii gwarancyjnych z tytułu likwidacji książeczek mieszkaniowych oraz dotacji w spłacaniu przez członków spółdzielni mieszkaniowych kredytów ze starego portfela.
Wygaszany będzie również system zwrotu osobom fizycznym niektórych wydatków związanych z budownictwem mieszkaniowym. Obecnie zwrotem VAT objęte są te materiały budowlane, które do 30 kwietnia 2004 r. objęte były 7 proc. stawką podatku, a od 1 maja 2004 r. były opodatkowane stawką 22 proc. Zwrot części wydatków dotyczy: budowy domu mieszkalnego, nadbudowy lub rozbudowy budynku na cele mieszkaniowe, przystosowania do celów mieszkaniowych, remontów budynków mieszkalnych lub lokali mieszkalnych. Należy stwierdzić, że wydatki z budżetu na cele zwrotu podatku VAT stanowią dominującą wielkość w ogólnej strukturze wydatków na wsparcie mieszkalnictwa. System zwrotu ma obowiązywać do końca 2013 r.
Przeczytaj także: Społeczne Grupy Mieszkaniowe nową formą budownictwa mieszkaniowego